Informe sobre os efectos da pandemia sobre a violencia de xénero
O informe sobre vítimas mortais de violencia de xénero en 2020 revela a incidencia da pandemia: 4 asasinatos nos 99 días de confinamento fronte aos 42 do resto do ano. A cifra total de vítimas -46 mulleres e tres menores- é o dato anual máis baixo desde 2003 e, ademais, confirma a tendencia á baixa detectada desde 2011. O asasinato das nais deixou 29 nenos e nenas orfos. Só 8 das 46 mulleres vítimas, o 17,4 por cento, presentara denuncias previas contra o agresor; cinco delas mantiñan a convivencia con el. En 2020, as mortes por violencia doméstica no ámbito da parella ascenderon a 7; todas as vítimas foron homes e as agresoras, mulleres.
En 2020, a violencia de xénero dentro da parella cobrouse a vida de 46 mulleres e de tres menores de idade, dous homes e unha muller, asasinados polos seus pais biolóxicos. Só 8 das vítimas (17,4 %) presentara denuncia con anterioridade. No mesmo período de tempo, rexistráronse sete casos de violencia doméstica íntima nos que 7 homes foron asasinados polas súas parellas ou ex parellas, todas elas mulleres. En ningún deses casos había denuncias previas da vítima; si se rexistraron tres casos (42,9 %) nos que había denuncias presentadas pola muller, futura agresora, contra a vítima.
Estes e outros datos están recollidos no “Informe sobre vítimas mortais da violencia de xénero e doméstica no ámbito da parella ou ex parella durante 2020”, feito público hoxe polo Observatorio contra a Violencia Doméstica e de Xénero do Consello Xeral do Poder Xudicial. Un estudo que se elabora a partir dos datos extraídos dos procedementos xudiciais e cuxa finalidade é profundar no coñecemento deste tipo de violencia a través da análise das circunstancias específicas de cada caso, detectar fallos ou baleiros do sistema e propoñer as reformas necesarias.
Unha muller asasinada cada 7,9 días
En 2020, rexistráronse 46 feminicidios, a cifra máis baixa de toda a serie histórica. O dato, segundo o Observatorio, confirma a tendencia á baixa observada desde 2011, con cifras moi afastadas dos valores rexistrados entre 2003 e 2010. A consolidación e perfeccionamento das políticas públicas de protección fronte á violencia de xénero contribuíron, sen dúbida, a manter esta tendencia descendente. Neste sentido, o informe sinala como factores crave “o aumento da concesión de medidas de protección, o perfeccionamento das ferramentas telemáticas, o incremento porcentual das sentenzas condenatorias ou a progresiva concreción das medidas incluídas no Pacto de Estado”.
A pesar diso, o Observatorio advirte de que calquera valoración dos datos correspondentes a 2020 debe realizarse con cautela polas circunstancias anómalas nas que transcorreu a maior parte do ano como consecuencia da crise sanitaria.
De feito, durante os 99 días que transcorreron entre o 15 de marzo e o 21 de xuño producíronse 4 asasinatos, a cifra máis baixa da serie histórica para un período desa duración. Segundo coinciden os expertos, ese dato podería estar conectado tanto coa situación de maior control do agresor respecto a a súa vítima propiciada polo confinamento como á dificultade de acceso do agresor á vítima no caso de parellas non conviventes. O levantamento do estado de alarma e a consecuente volta á normalidade viñeron acompañadas dun repunte de casos moi significativo con 12 asasinatos en 47 días.
Os datos mostran que, se en todo 2020 cometeuse un asasinato por violencia de xénero no ámbito da parella ou expareja cada 7,9 días, a frecuencia é moi distinta para o período de confinamento -unha morte cada 25 días- que para o resto do ano -un asasinato cada 6,3 días-. A media desde 2003 ata 2020 é dun crime cada 6,1 días e a media interanual de todo o período sitúase en 60,1 casos ao ano.
O pasado ano tamén descendeu a taxa de feminicidios por cada millón de mulleres de máis de 15 anos, que en 2020 situouse en 2,24, fronte á taxa de 2,70 rexistrada en 2019.
A partir dos datos extraídos dos expedientes xudiciais, pódese concluír que a idade media da vítima aumentou ata os 47,5 anos, a máis alta de toda a serie histórica. Como en anos anteriores, máis da metade das vítimas (52,2 %) sitúanse na franxa de idade comprendida entre os 26 e os 45 anos, a pesar de que ese tramo representa só a un terzo da poboación de mulleres maiores de 15 anos.
Parentesco ou relación entre vítimas e agresores
Oito de cada dez mulleres asasinadas (36 das 46 vítimas, 78,3 %) mantiñan a convivencia co agresor no momento do crime. En 2019, houbo convivencia no 65,5 % dos casos. Na serie histórica, entre 2003 e 2020, deuse en 7 de cada dez casos (60,8 %).
No 34,8 % dos casos, existía entre a vítima e o agresor un vínculo matrimonial e no 45,7 % mantiñan outro tipo de vínculo afectivo. A relación mantíñase no momento do crime en 7 de cada dez casos (71,7 %) e xa estaba rota nun de cada cinco (19,6 por cento).
O número de feminicidios ocorridos en momentos de crises da parella descendeu de forma significativa con respecto ao ano anterior ao pasar do 16,1 por cento ao 8,7 por cento do total.
O 60,9 % das 46 mulleres asasinadas eran españolas e o 39,1 por cento, estranxeiras, dato que a pesar de ser máis baixo que o rexistrado en 2019, é superior á media da serie histórica, no que as vítimas doutras nacionalidades representan o 34,8 por cento do total. Europa (66,7 %) e América Latina (16,7 %) son as zonas xeográficas de procedencia da maior parte das vítimas.
Menores en situación de orfandade
A violencia de xénero deixou orfos a 29 menores en 2020. Dezaoito das asasinadas, o 40 % de todas elas, tiñan fillas ou fillos menores de idade. O agresor era o pai biolóxico do 58 % dos menores que quedaron orfos. Os outros 12 naceron froito doutras relacións das vítimas.
Se se contabilizan todos os fillos e fillas das vítimas, independentemente da súa idade, a cifra dos que perderon ás súas nais ascende a 68. O 71,7 % das mulleres asasinadas eran nais, circunstancia que é considerada un factor de risco ao incrementar a vulnerabilidade da vítima.
Un ano máis, o domicilio, común ou dun dos membros da parella ou expareja, é o lugar onde se cometeron o 80 % dos feminicidios, é dicir, catro de cada cinco asasinatos. O 83 % das agresións tiveron lugar no interior ou nas zonas exteriores do domicilio compartido.
O método máis empregado para cometer os crimes foi a arma branca (48,8 %), seguida polos golpes (23,3 %), a asfixia ou estrangulamiento (15 %) e a arma de lume (14 %). O 83 % por cento dos crimes cometidos con arma de fogo terminou co suicidio do agresor; cando o método empregado foi outro, a porcentaxe de suicidios descendeu ata o 19 por cento.
Xaneiro e agosto, co 17,4 %, e o domingo, co 21,7 %, foron os meses e o día da semana que concentraron un maior número de feminicidios.
Por localidades, as que sufriron un maior impacto da violencia de xénero en 2020 foron as de 5.001 a 10.000 habitantes, cunha taxa de mortes de 1,8 por cada millón de habitantes. En termos absolutos, as localidades situadas nos tramos de poboación de entre 10.001 e 25.000 habitantes e de entre 100.001 e 250.000 habitantes foron as que concentraron un maior número de crimes, con 9 en cada caso.
Da análise da serie histórica de feminicidios despréndese que 557 municipios rexistraron polo menos un caso entre 2003 e 2020. As cidades con máis crimes en todo o período son Madrid, con 54; Barcelona, con 26 e Valencia, con 20.
Perfil do agresor
O informe elabora tamén un perfil do autor dos feminicidios a partir dos datos obxectivos extraídos dos expedientes xudiciais. En 2020, correspóndese co dun home cunha idade media de 48,4 anos, practicamente idéntica á idade media de hai un ano e moi igualada (apenas un ano superior) coa das vítimas. Sete de cada dez agresores (69,6 %) eran españois e o 30,4 %, estranxeiros. Os casos nos que vítima e agresor non compartían nacionalidade diminuíu notablemente ao pasar do 30,4 % de 2019 ao 13 % de 2020.
Catro de cada dez agresores (39,1 %) foron detidos tras cometer o crime; nun 23,9 % dos casos entregáronse e unha cuarta parte deles (26,1 %) suicidáronse, cantidade que supera en 4,5 puntos porcentuais a media da serie histórica 2003-2020, que se situou no 21,6 por cento. A idade media dos que decidiron quitarse a vida tras asasinar á vítima foi de 55,1 anos, 6,7 anos máis alta que a media da serie histórica. A metade deles (50 %) tiñan un vínculo matrimonial coa vítima.
Denuncias previas
Oito das 46 vítimas mortais de 2020 (17,4 %) presentara denuncia previa contra o seu agresor, unha media inferior ao rexistrado en 2019, ano no que o 21,8 % das vítimas denunciara á súa parella ou ex parella con anterioridade ao crime, e tamén ao rexistrado en 2018, cando se situou no 34 por cento. Cinco das oito vítimas que presentaran denuncia previa mantiñan a convivencia co seu agresor no momento do crime.
A porcentaxe de vítimas mortais que presentaron denuncias previas entre os anos 2003 e 2020 é irregular e presenta importantes oscilacións interanuais que van desde o 15,8 % de 2005 ata o 34,5 % de 2014.
As vítimas mortais de 2020 que presentaran denuncia previa tiñan unha idade media de 46,1. Ningunha das vítimas con idades inferiores a 25 anos nin as que tiñan idades comprendidas entre os 56 e os 65 anos presentaron denuncias previas. Por nacionalidade, a porcentaxe de vítimas que presentaron denuncia previa é moi similar: 17,9 % no caso das españolas e 16,7 % no caso de vítimas de orixe estranxeira.
Só en dous dos 46 casos existía unha medida de afastamento en vigor. Nun deles, constatouse que existía convivencia de forma ocasional a pesar da orde de afastamento.
En 3 dos 46 casos, a agresión afectou os fillos e fillas da muller asasinada, o que ocasionou 4 vítimas mortais máis, tres das cales eran menores de idade.
Análise individualizada dos casos con denuncia previa
Da análise individualizada dos 8 casos de 2020 con antecedentes xudiciais despréndese que as denuncias previas presentadas polas vítimas deron lugar a un total de 11 procedementos xudiciais xa que tres delas presentaran máis dunha denuncia por violencia de xénero contra o agresor.
A análise circunscríbese a sete dos oito casos e a nove procedementos, pois o Observatorio non tivo acceso ao expediente xudicial dunha das vítimas. A existencia de antecedentes, xa sexa por delitos de violencia de xénero, doméstica ou doutro tipo e non só contra a parella actual senón tamén contra anteriores parellas, son factores de risco que deben ser tidos en conta ao realizar os estudos.
En 3 dos 9 procedementos analizados, que representan un 33,3 % dos casos, foron as propias vítimas as que presentaron a denuncia inicial. Dous de cada tres denuncias (71,5 %), interpuxéronse #ante algún corpo policial, xa fose local, autonómico ou de ámbito estatal.
Os feitos que constitúen o obxecto das denuncias son na súa inmensa maioría (78 %) actos de violencia física que van desde empuxóns e tiróns de pelo ata todo tipo de golpes e intentos de asfixia. O 11 % das denuncias foron por violencia psicolóxica, sendo as ameazas de morte, os insultos, desprezos e vexacións ou as ameazas para privar ás vítimas dos seus fillos os feitos máis frecuentes. En 2020, non houbo casos de violencia sexual.
En 6 dos 9 procedementos, realizouse avaliación do risco resultando en 2 dos casos un “risco medio”; a rega cualificouse como “alto” nun caso; “baixo” noutro e “non apreciado” nos dous restantes.
Medidas de protección
Só en tres dos casos con antecedentes xudiciais analizados, a vítima solicitara medidas de protección, unha cifra máis baixa que a doutros anos. A razón atópase, en gran medida, na existencia de procedementos iniciados sen denuncia da vítima, polo que o Observatorio sinala a importancia de mellorar a súa protección naqueles procedementos nos que non sexa a denunciante. Só nun dos casos estudados denegáronse as medidas de protección solicitadas, o que indica unha elevada porcentaxe de aceptación das mesmas.
Nos 6 casos nos que hai constancia da declaración do acusado #ante o xuíz, a actitude máis frecuente (en 4 deles)/deles) foi a negación dos feitos. Nun dos casos, o agresor minimizou a entidade dos feitos e noutro admitiu a súa autoría.
As vítimas ratificaron o contido da denuncia só en dúas dos sete casos nos que existe constancia do trámite de declaración #ante o órgano xudicial. Nos cinco procedementos restantes, a vítima acolleuse ao seu dereito a non declarar, ao amparo do art. 416 da Lei de Axuizamento Criminal.
Cinco dos casos (56 %) concluíron con auto de sobresemento provisional ou libre. Os outros catro (44 %) finalizaron con auto de apertura de xuízo oral, aínda que só se celebraron tres xuízos ao producirse o asasinato da vítima e o suicidio do agresor antes da data fixada para a vista oral nun dos procedementos. Das sentenzas ditadas, dúas foron condenatorias e unha, absolutoria.
Menores asasinados
En 2020, tres menores, dous deles irmáns, foron asasinados polos seus pais, o que eleva a 39 a cifra de nenos e nenas mortos desde 2013, o que se traduce nunha media anual de 4,9 casos. Coa análise pormenorizada destes casos, o Observatorio pretende dar visibilidade a un problema terrible e lanzar luz sobre un fenómeno “que resulta imperativo erradicar e que constitúe foco de intensa preocupación dada a extrema vulnerabilidade das vítimas e a inmensa carga de dor que se deriva destes feitos tanto para as nais como para o resto de familiares sobreviventes”.
Os menores asasinados, unha muller e dous homes de nacionalidade española, tiñan 3, 10 e 17 anos de idade e convivían co seu agresor no momento do crime. Nos tres casos, o autor da morte era o pai biolóxico das vítimas. Dos 30 autores de mortes de menores por violencia de xénero na serie histórica de 2013 a 2020, 26 (86,6 %) eran pais biolóxicos das súas vítimas. As tres mortes foron causadas por arma branca e ocorreron no domicilio familiar; nos tres casos, tamén a nai dos menores foi asasinada. En 2020, non houbo denuncias previas, que si constan no 23,3 % dos casos ocorridos entre 2013 e 2020.
Os dous agresores tiñan 27 e 52 anos de idade, o que lanza unha media de 40,6 anos, e eran españois. Un deles foi detido e o outro se suicidou tras cometer os crimes. Na serie histórica, a porcentaxe de suicidios do agresor ascende ao 50 por cento, 28 puntos superior ao dos autores de feminicidios ocorridos no mesmo intervalo de tempo (2013-2020).
Mortes por violencia doméstica íntima
Durante 2020, rexistráronse 7 casos de violencia doméstica íntima, é dicir, aquela que, excluída a violencia de xénero (cometida por un home sobre unha muller), tamén se produce no ámbito da parella ou ex parella. Son, por tanto, actos de violencia doméstica íntima os dirixidos por unha muller contra un home e os ocorridos no ámbito da chamada violencia intragénero. Desde 2009, a media anual foi de 7,6 casos.
Nos sete casos ocorridos en 2020, a vítima foi un home e a agresora, unha muller. Tres das vítimas (42,9 %) eran de nacionalidade española e 4 (57,1 %), de orixe estranxeira. A súa media de idade situouse en 46 anos.
Cinco das sete vítimas (71,4 %) convivían coa súa agresora no momento da morte; en tres dos casos existía ou existira con anterioridade vínculo matrimonial (42,9 %).
A violencia doméstica íntima deixou a 6 menores en situación de orfandade polo asasinato dos seus pais en 2020. Un de cada tres homes asasinados (28,6 %) tiña fillos ou fillas menores en común coa agresora ou doutras relacións. Se non se ten en conta a idade, os orfos ascenderon a 11.
A arma branca foi o método utilizado nos sete casos de violencia doméstica íntima de 2020 e o domicilio común ou da vítima, o lugar no que se produciron a maior parte das mortes (5); os outros dous casos tiveron lugar no interior dun vehículo e nun hostal.
Perfil das agresoras
As agresoras, dúas mulleres españolas e cinco de orixe estranxeira, tiñan unha idade media de 40,1 anos, seis anos inferior á das vítimas. Só una das agresoras suicidouse.
En ningún dos casos de violencia doméstica íntima ocorridos en 2020 rexistráronse denuncias previas da vítima fronte á agresora. Pola contra, en tres deles existiran denuncias previas da muller e futura agresora contra o home por violencia de xénero, o que podería encadrar eses casos en contextos de violencia defensiva ou de resposta.
Datos comparados
Por último, o informe inclúe unha comparativa dos casos de violencia de xénero e de violencia doméstica íntima ocorridos no ámbito da parella e da ex parella entre 2009 e 2020. Do estudo despréndese que o total de vítimas mortais ascendeu a 758: 665 (87,7 %) eran mulleres que foron asasinadas por homes; 80 (10,6 %) eran homes asasinados por mulleres; 11 vítimas (1,5%) eran homes que foron asasinados por outro home e 2 vítimas eran mulleres asasinadas por outra muller.
O 89,2 por cento dos agresores era un home e o 10,8 por cento, unha muller.
